Қалъаи Ямчун ва Қаҳқаҳаи дар нақлу ривоятҳо

Дар миёни куҳҳои сарбафалаккашида ва водиҳои асроромези Бадахшон, як қалъаи қадим бо деворҳои азиме истодааст, ки онро Ямчун меноманд. Он на танҳо боқимондаи як асрори таърихист, балки гувоҳест бар ҳикояҳо, ривоятҳо ва қиссаҳое, ки аз насл ба насл дар гирду атрофи он интиқол ёфтаанд. Гуфта мешавад, ки қалъаи Ямчун дар замоне сохта шудааст, ки ҳанӯз ҷаҳон рӯи исломро надида буд. Давлати Юнону Бохтар, ки шукӯҳи фарҳангу тамаддуни қадимро бо худ дошт, барои муҳофизати роҳҳои муҳими тиҷоратӣ ва мубориза бо кӯчнишинон ин қалъаро бунёд кардааст. Деворҳояш то имрӯз бо боқимондаҳои манораҳои гирдшакл ва дидбонгоҳҳо қисса мекунанд. Дар қисми болои қалъа, бар рӯи шахи баланде, қалъаи дигаре ҳаст, ки онро Зулхомор меноманд. Мардум мегӯянд, ин қалъа чунин моҳирона бар қуллаи кӯҳ сохта шудааст, ки ҳатто даст ба он расондан осон нест. Дар қисмати сеюм, ки онро диж меноманд, то имрӯз деворе бо баландии 9 метр боқӣ мондааст. Ин диж гӯё ҷои иқоматгоҳи ҳокимон будааст. Аз рӯи ривоятҳои мардуми Ишкошим, ду бародар Қаҳқаҳа ва Зангибор дар қалъаҳои Ямчун ва Исор ҳукмронӣ мекарданд.
Як ривояти машҳур мегӯяд, ки вақте Ҳазрати Алӣ ба ин сарзамин омад, Қаҳқаҳаро дар муҳориба шикаст дод. Баъд аз он ба бародараш Зангибор паём фиристод, ки исломро қабул кунад. Вале Зангибор рад кард ва ба ҷанг омодагӣ гирифт. Аммо дар набард бо Ҳазрати Алӣ, шикаст хӯрд ва фирор кард. Дар фирор, шохи хушкшудаи амрӯде бар синааш мезанад ва ба ҳалокат мерасад. Ин ҳодисаро мардуми маҳаллӣ на танҳо нақл мекунанд, балки бо эҳтироми хоса ба ҷойи ҳодиса менигаранд. Гӯё он амрӯд то имрӯз нишони он ҳодисаи таърихист. Қалъаи Ямчун бо ду рӯди кӯҳӣ Вичкут ва Ямчун иҳота шудааст. Ин мавқеи табиӣ қалъаро аз ду тараф муҳофизат мекунад. Дар қисматҳои гуногуни қалъа 36 манора ва бурҷҳои нозири сохта шудаанд, ки ҳар яке нақши дифоӣ доштаанд. Санг, хишт ва ҳатто чӯбҳои тунук барои муқовимат бо заминларза истифода шудаанд. Дар замони Кӯшониён ва Ҳайтолиён қалъа бо ҳашамати бештар барқарор шуд. Тавассути он ҳаракати корвонҳо аз «Роҳи Абрешим» назорат мешуд. Бостоншиносон мегӯянд, ки Ямчун яке аз марказҳои калони тамаддуни қадим будааст.
Аввалин маълумоти илмӣ дар бораи қалъа дар замони рақобати сиёсии Англия ва Россия (асри XIX) пайдо шуд. Баъдтар, соли 1946, муҳаққиқи маъруф Анатолий Бернштам ба ин макон омад ва бо асоси пораҳои сафолӣ таърихи қалъаро ба асрҳои III то мелод нисбат дод. Ривояти дигаре мегӯяд, ки Қаҳқаҳа як деви қудратманд будааст, ки дар қалъаи худ зиндагӣ мекард ва мардумро метарсонд. То он даме ки Ҳазрати Алӣ ба ин водӣ омад ва бо дев дар муҳорибае тӯлонӣ ҷангид. Дар охир, Қаҳқаҳа шикаст хӯрд ва қалъа ба дасти мусулмонон гузашт. Аз он замон номи қалъа бо Қаҳқаҳа пайванд гирифтааст. Мардум мегӯянд, ки шабона, вақте шамоли кӯҳӣ ба деворҳои харобгашта мезанад, садое аз миёни сангҳо мебарояд гӯё овози хандаҳои охирини Қаҳқаҳа бошад, ки то ҳол дар миёни кӯҳҳо танин меандозад. Қисса мекунанд, ки дар қалъа ганҷе пинҳон аст. Лекин танҳо касе онро ёфта метавонад, ки қалъаро бо эҳтиром тамошо мекунад ва ба гузаштаи он дил мебандад. Ин як ганҷи рамзист шояд маънавӣ, шояд таърихӣ.
Имрӯзҳо, бо кӯмаки ЮНЕСКО, Бонки Ҷаҳонӣ ва Ҳукумати Тоҷикистон, корҳои барқарорсозӣ оғоз ёфтааст. Барномаи навсозии қалъа бо 4,2 миллион доллар маблағгузорӣ мешавад. Муҳандисон кӯшиш доранд, ки қалъаро бо усули қадимӣ, вале бо устувории муосир барқарор намоянд. Соли 2023, ин қалъа ба рӯйхати Ёдгориҳои роҳи Абрешим шомил карда шуд. Ин як қадами муҳим дар шиносонидани таърихи Тоҷикистон ба ҷаҳониён буд. Фирӯз Шоҳинбеков, муҳаққиқи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, мегӯяд, ки қалъа гувоҳ бар тамаддуни 2000-сола аст. Вай хотиррасон мекунад, ки таърихро бояд нигоҳ дошт, зеро он оинаи миллат аст. Мутаассифона, бархе мардум дар гузашта деворҳои қалъаро барои сохтмони хонаашон бурдаанд. Гову мол аз байни ёдгориҳои таърихӣ мегузаранд ва боқимондаҳои фарҳангиро хароб мекунанд. Аммо имрӯз ташаббусҳо барои ҳифзи он зиёд шудаанд.
Дар Паёми худ Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод кард, ки Агентии махсуси ҳифзи мероси фарҳангӣ таъсис ёбад. Ин иқдом метавонад ба наҷоти чунин ёдгориҳои нодир кумак кунад. Қалъаи Ямчун шояд дигар ҳеҷ гоҳ ба ҳашамати аслии худ барнагардад, аммо он ҳамчун як рамзи муқовимат, ирода ва тамаддуни тоҷикон боқӣ хоҳад монд. Қиссаҳои он, аз ҷумла набард бо Қаҳқаҳа ва ҳалокати Зангибор, то ҳол дар ёди мардуманд. Он чизе ки Ямчунро зинда нигоҳ медорад, танҳо сангу гили он нест, балки нақлҳоеанд, ки дар гирди оташи шабона, дар маҳфилҳои хонавода, ва дар дили кӯҳистон паҳн мешаванд. Он қиссаҳоеанд, ки аз падар ба писар, аз модар ба духтар мегузаранд, то таърихи мо ҳаргиз фаромӯш нашавад.