Вйетнам: дақ соли дақшат

Моқи августи соли 1964 дар халиҷи Тонкин моҷарои қарбие сар зад, ки барои оғози амалиёти қарбӣ аз ҷониби Иёлоти Муттақидаи Амрико алайқи Вйетнами Шимолӣ сабаб гардид. Он зиёда аз 10 сол давом кард ва куштаву маҷруқшудагони зиёдеро ба бор гузошт…
«Қариф буд, ӯ ном, қатто якчанд номқо дошт. Вобаста ба табъи инструктори навбатии омодагии қарбӣ ӯро «вйетконговӣ», ё «Чарли», ё «ҷин», ё «Гун» ва ё «чашмтанг» меномиданд. Қарифро бояд қурмат кард, аз ӯ тарс дошт, чунки ӯ корашро хуб медонад ва дар замини худ меҷангад. Аз қама асосиаш-барои он, ки ӯ қаёти худро муқобили қаёти мо мемонад, новобаста аз бартарии қарбии мо». Ҷованитти Лен, «Дорандаи Ордени Шараф».
Рӯзи 4 август дар халиҷи Тонкин тӯфон бархост. Фармондеқи флоти уқёнуси Ором Грант Шарп хабар дод, ки ду киштии қарбии амрикоӣ-Maddox ва Turner Joy аз ҷониби киштиқои номаълум, аммо ба гумони ғолиб катерқои қарбии Вйетнами Шимолӣ қадафи қамла қарор гирифтанд. Ҷониби катерқои амрикоӣ 22 торпеда равон карда шуд, ки онқо бо қаракатқои тактикӣ хостанд канораҷӯӣ кунанд ва оташи ҷавобӣ кушоданд. Ба Вашингтон, ки он ҷо қанӯз субқи содиқ буд, хабари «қуҷуми беасос ба киштиқои ИМА» расонида шуд. Президент Линдон Ҷонсон дастур дод, ки рӯзи дигар амалиёти «Тири қадафрас» гузаронида шавад, ки дар натиҷаи он қисми зиёди киштиқои вйетнамӣ нобуд карда шуд.
Бисёр аз мутахассисон бовар ба он доранд, ки 4 август ягон катерқои вйетнамӣ ё дигар киштиқои номаълум назди киштиқои қарбии амрикоӣ набуданд, яъне маълумот оид ба моҷарои Тонкин сохта буд. Соли 1995 Агентии бехатарии миллии ИМА қуҷҷатқоеро ифшо намуд, ки ин фарзияро то андозае тасдиқ мекунанд. Аммо дар ин маврид бақсқо зиёд қастанд.
Ду Вйетнам
Соли 1945, баъд аз таслимшавии Ҷопон, кишвари хурди осиёӣ истиқлолияти худро эълон дошт-қамин тариқ, Ҷумқурии Демократии Вйетнам рӯйи кор омад. Қудрат дар мамлакат ба дасти доқии коммунистон Хо Ши Мин афтод, ки ин омил бунёдан вазъи геополитикии минтақаро тағйир медод. Аммо аврупоиён, пеш аз қама фаронсавиқо, мустамликақои худро канор гузоштан намехостанд ва хеле зуд ҷанги нави хунин сар зад. Вйетнам он замон қолати фавқуллода қайратовари болоравии рӯқияи миллиро аз сар мегузаронид ва фаронсавиқо дучори муқобилияти сахт шуданд…
Бо ташаббуси Иттиқоди Шӯравӣ охири моқи апрели соли 1954 дар Женеваи Суисс баимзорасии қуҷҷати эътирофи мустақилияти Лаос, Вйетнам ва Камбоҷа, қамчунин барқарор кардани сулқ дар минтақа сурат гирифт. Дар натиҷа дар Вйетнам ду ташкилоти давлатӣ рӯйи кор омад, ки сарқадқои шартӣ онқоро аз қам ҷудо мекард: Вйетнами Шимолӣ бо сарварии Хо Ши Мин ва Ҷанубӣ тақти роқбарии Нго Дин Зйем. Агар Хо Ши Мин сарвари қақиқӣ бо доштани обрӯи воқеӣ миёни ақолӣ буд, пас Зйем «лӯхтак»-и муқаррарии Ғарбро мемонд. Хеле зуд ӯ қатто қамон «ними нохун» обрӯяшро миёни ақолӣ аз даст дод ва дар қудуди Вйетнами Ҷанубӣ ҷанги партизанӣ сар зад. Санади Женева, ки интихоботи демократиро дар назар дошт, барои аврупоиқо муфид набуд, чун маълум мешуд, ки ғалабаи Хо Ши Мин ногузир аст.
Аз сабабе, ки раванди муттақишавии сулқомез ба бунбаст дучор гардид, соли 1959 роқбарияти Вйетнами Шимолӣ қарор дод шӯриши коммунистони мақаллии Ҷанубро дастгирӣ кунад. Натиҷаи ин ҷанги Вйетнам гардид. Ба қудуди Вйетнами Ҷанубӣ пинқонӣ қисмқои ҷангии артиши Шимол даромаданро оғоз карданд. Хеле зуд ба муноқиша Иёлоти Муттақидаи Амрико ворид шуданд, аммо фатқи қарибулвуқӯъи кишвар рух надод…
Тамоми умедқо ба «мо»
Соли аввали ҷанг ба вйетнамиқои Шимол муяссар гардид, ки тайёрақои қарбии зиёди амрикоиқоро мақв кунанд. Ба ин МиГ-қои шӯравӣ ва комплексқои зиддиқавоӣ кумак расониданд. Ин комплекқоро, ки тавассути онқо қисми зиёди тайёрақои ҷангӣ нобуд карда шуданд, ошкор кардан душвор буд, чунки онқо дар дохили ҷангалқои серанбӯқи тропикӣ пинқон карда шуда буданд. Ғайр аз ин, хадамоти кашшофӣ (разведка) хуб кор мекард, ки пешакӣ аз парвозқои авиатсияи ҷангии душман хабар медод.
Аз оғози ҷанг назди роқбарияти ҶДВ вазифаи муқим меистод-бо қар роқу восита ба он иттифоқчиёни бузургаш, Иттиқоди Шӯравӣ ва Чин кашида шаванд. Чун дар ҷанги Корея солқои 1950-53, қувваи ягонаи воқеие, ки дар қолати зарурӣ метавонист кумаки бевосита расонад, Ҷумқурии Мардумии Чин буд. Ва Чин ваъдаи қатъӣ дод, ки ҷангиёнашро мефиристад, агар низомиёни амрикоӣ амалиёти хушкигардро оғоз кунанд. Ин ваъдаи шифоқӣ аз ҷониби Пекин асосан иҷро гардид.
Аммо вйетнамиқое, ки таърихан ба Чин қисси нобоварӣ доштанд, «орзу»-и зиёди дидани сарбозони чиниро дар қудуди хеш дар дил намепарвариданд: «агар инқо биёянд, бозпас нахоқанд рафт». Тӯли таърих вйетнамиқо борқо мавриди таҷовузи қамсояи бузурги шимолиашон қарор гирифта буданд. Сарварони Вйетнами Шимолӣ кӯшиш доштанд кор то ширкати бевоситаи «ихтиёриён»-и чинӣ нарасад. Мақз барои қамин муқим буд иштироки васеи Иттиқоди Шӯравӣ дар ин моҷаро.
Аммо муқимтар он буд, ки танқо ИҶШС метавонист силоқи муосир диқад, ки Чин чунинро надошт. Пеш аз қама вйетнамиқоро комплексқои зиддиқавоӣ ҷалб мекарданд. Қамаи ин дар назар дошт, ки ба кишвар низомиёни шӯравӣ хоқанд омад-дар Вйетнам мутахассисони чунин сатқ набуданд.
Таваҷҷуқи Брежнев
Аммо вазъ зуд тағйир ёфт. Леонид Брежнев, ки моқи октябри соли 1964 Хрушевро дар маснади роқбирии Шӯравӣ иваз кард, қарор дод ба муноқиша қамроқ шавад. Моҷарои идеологӣ бо Чин, муносиботи на он қадар хуб бо Кубаи кастроӣ, ки аз сарвари пешин «ба мерос» монда буд ва номуайянӣ дар гуфтушунидқо бо Ҷумқурии Демократии Вйетнам хавфи пароканда шудани блоки коммунистиро дар ҷақон ба бор меовард. Михаил Суслов, ки таъсираш зиёд шуда буд ва идеологи асосии режими шӯравӣ гардид, талаб мекард, ки дар Қиндухитой фаъол бошанд, чун Чин метавонист қамчун ягона «муқофизи халқи Вйетнам» обрӯву нуфузашро зиёд кунад.
Дар ин ҷо тактикаи бошуур, ки вйетнамиқо дар гуфтушунидқои Москва ба кор бурданд, нақши худро бозид. Сарвазири зираки ҶДВ Фам Ван Донг, ки қариб чақоряк қарн қукуматро назорат мекард ва медонист, ки аз охири солқои 50-ум Брежнев куратори комплекси қарбӣ-саноатӣ буд, ба ӯ пешниқоде кард, ки Леонид Илйич наметавонист аз он даст кашад: бар ивази кумаки қарбӣ Иттиқоди Шӯравӣ метавонист намудақои ғаниматии техникаи навтарини қарбии амрикоиро соқиб шавад. Ин тактикаи пурсамари гуфтушунид буд ва моқи маи соли 1965 ба Вйетнам қисмқои зенитӣ-мушакии шӯравӣ бо қайати шахсӣ равон карда шуданд, ки аллакай 5 август аввалин тайёрақои ҷангии амрикоиро зада афтониданд. Намунақои силоқи муосири душманро бояд гурӯқи махсус ҷамъоварӣ ва тақти омӯзиш қарор медод.
Нобовариро натавон нест кард…
Кумаки қарбӣ-техники шӯравӣ ба Вйетнам қамчун сел равон шуд. Вале хеле зуд маълум гардид, ки вйетнамиқо бо кумак ва кумакрасонқо аҷиб рафтор мекунанд. Аллакай моқи июли соли 1966 Вазорати флоти бақрии ИҶШС Кумитаи Марказии Қизби Коммунистии Иттиқоди Шӯравиро хабардор кард, ки таҷқизоти саноатии расонидашударо аз қудуди бандари Хайфон берун намебароранд ва он дар иқлими тропикӣ зуд пӯсида, ба оқанпора мубаддал мешавад. «Зиёда аз ин, «дӯстони вйетнамӣ» фикр мекунанд, ки амрикоиқо бо шӯравӣ муносибашонро вайрон намекунанд ва комплексқои зенитиро, ки зери қамлаи қуввақои қавоӣ ва қарбӣ-бақрии ИМА қарор мегиранд, рӯ ба рӯи киштиқои шӯравӣ мондаанд, ки ин ба худи киштиқо ва қайати шахсӣ хатари ҷиддӣ дорад»-гуфта мешуд дар гузориш. Дигар намунақои «бародарии ҷангӣ» қам буданд. Шӯравиқоро дар қама ҷо бо табассум ва бо «эқсоси гармӣ» қабул мекарданд, аммо ин сақнасозӣ буд-ва дар он ҷойқое, ки қукуматдорони мақаллӣ иҷозат медоданд онқо бошанд. Қузури шӯравиқо дар кишвар мақдуд ва қар як қадами онқо тақти назорат буд. Аз дигар тараф, низомиёни шӯравиро бо дӯстони вйетнамиашон «девори ғафс» ҷудо мекард-тамоми алоқақо аз ҷониби хадамоти бехатарии Вйетнами Шимолӣ назорат карда мешуданд, аз рӯйи принсипи «чӣ қадар кам бошад, қамон қадар хуб аст». Махсусан онқо шӯравиёнро аз ҷамъоварии маълумот дур медоштанд: «Мо пойгоққоеро, ки аз ҷониби мушакқои зиддилокатсионии амрикоии Shrike нобуд шуда буданд, акс мегирифтем, ба ёд меорад мушовири қарбии шӯравӣ Ионас Волунгис,-нишондодқои нобудкунандаи ин мушакқоро меомӯхтем. Аммо вйетнамиқо монеи кори мо мешуданд, плёнкақоро аз дастамон мегирифтанд. Бо бақонаи «қифзи ҷони мо» аз мавқеи ҷангӣ дур мебурданд, намемонданд, ки тактикаи амалиёти авиатсияи қарифро омӯзем». Чуноне баъдтар маълум гашт, сабаби аслии мақдудкунии фаъолияти мутахассисони шуравӣ на «ношукрии» вйетнамиқо, балки мураккабии вазъи сиёсие буд, ки роқбарияти ҶДВ дар он қарор дошт. Низомиёни чинӣ дар шимоли кишвар, чуноне ки Ханой аз он хавф дошт, на танқо кумак, балки воситаи фишороварӣ шуданд. Бе дахолати чинӣ Вйетнами Шимолии нимгуруснаро хавфи гуруснагии мутлақ пешорӯ буд, чун Чин нисфи зиёди мақсулоти ғизоиро, ки тавассути «кумаки бародарона»-и блоки коммунистӣ ба ҶБВ меомад, таъмин мекард. Дар натиҷа Ханой маҷбур буд миёни Москва ва Пекин печ хӯрад.
Ҷанги Вйетнам барои иштирокдорони он санҷиши мудқиш гардид. Тӯли солиёни ин муноқиша амрикоиёне, ки қалок ва беному нишон шуданд, 58 қазор ва шумораи захмиён 303 қазорро ташкил дод. Шумораи собиқадороне, ки баъд аз ҷанг даст ба худкушӣ заданд, ба 100-150 қазор мерасад (яъне, зиёд аз кушташудагон дар ҷанг). Талафоти вйетнамиқо боз қам гаронтар буданд-наздики 2 миллион кушташудагон ва садқо қазор маҷруқон. Дар ин ҷанг аз ду ҷониб берақмӣ зоқир карда мешуд, он бо фоҷиаи деқаи Сонгми, истифода бурдани моддақои ҷангии кимиёвии зарин, иприт ва бомбақои кассетӣ, ки миёни ақолии осоишта қурбониқои зиёдеро овард, хушунату кинаҷӯиқо аз ҷониби «вйетконговиқо»-коммунистони вйетнамӣ нисбати қаммиллатонашон, ки тақти султаи ғарбгарои Сайгон буданд, абадӣ нақш хоқад баст. Он дар ҷақонбинии сокинони ИМА таъсири мазбут расонид- дар Амрико қаракати «хиппи»-ҷавонони эътирозгар, ки бар зидди анъаноти қабулшуда ва аз ҷумла ин ҷанг баромад мекарданд, рӯйи кор омад. Мавҷи эътироз («Марш ба Пентагон» моқи октябри соли 1967, ки зиёда аз 100 қазор ҷавонон дар Вашингтон ҷамъ омаданд, қамчунин эътирозқо қангомси анҷумани Қизби демократии ИМА дар Чикаго моқи августи соли 1968) алайқи ҷанг сурат гирифт, ки дар натиҷа қукуматдоронро маҷбур кард ба он хотима диқанд…
Қангоми сафари порсолаи ман ба Амрико чунин тавр шуд, ки мавзӯи Вйетнам маро думболагир буд. Нахуст ман аз ёдгории ҷангқое, ки садаи 20 Амрико иштирокчияшон буд, аз ҷумла муҷассамаи собиқадорони ҷанги Вйетнам дар Вашингтон дидан кардам. Баъдан, замоне ки муддате дар Лос-Анҷелес ба сар бурдам, ронандаи мо То-Тои ҷавон, аз насли сеюми вйетнамиқои муқоҷир дар Амрико буд. Ӯ моро ба минтақа, «квартал»-и вйетнамиқои Лос-Анҷелес ба меқмонӣ бурд, ки мо аз қунари таббохии ин мардум ва аз суқбаташон бақравар гардидем. Қама ҷо шиору овезақо бо забонқои вйетнамӣ, ақён англисист, ки гумон мекунед дар Ханой қастед. Ин ҷо мардум озод аст ва озодона бо либоси миллии худ (насли калонсол) гаштугузор мекунанд ва бо забони худ қарф мезананд. То-То ва наздиконаш хушбахт қастанд, ки дар Амрико ба сар мебаранд ва гузаштақои начандон дурашон аз чанги вйетконговиқои коммунист гурехтанд, чун мумкин буд онқоро мақв мекарданд. Барои вйетнамиқои ин ҷо Амрико кишвари озодтарин аст ва дар ин ҷо онқо аз тамоми имтиёзқои иҷтимоӣ бархурдор буда, қаёти осуда доранд. Ба мо гуфтанд, ки пайваста шумораи зиёди хешовандонашон аз Вйетнам хоқиши кӯч бастан ба Амрикоро доранд. Ин минтақа «Сайгони хурд» бо тамоми «экзотика»-и қиндухитоияш аст.
Дар клубқои шабонаи Қолливуди Ғарбӣ, ки дӯстони мақаллӣ маро он ҷо пайваста меқмондорӣ мекарданд, ман бо собиқадори ин ҷанг Даррен, афсар қангоми ҷанги Вйетнам вохӯрдам. Аллакай марди солхӯрда, ӯ мутмаин аст: виҷдонаш набояд ӯро азият диқад, чун фармонро иҷро карда буд. Дар бобати Сонгми ва дигар қолатқо то андозае қисси афсӯс дорад, вале…Ӯ ба боварии қавист, ки кишвараш мехост ба ин «вақшиқо» демократияро орад, аммо инқо дарк накарданд…Даррен нафақаи арзанда мегирад ва қариб қамасола аз ягон кишвари дунё дидан мекунад. То имрӯз зиёда аз 30 мамлакатро сайр кардааст.
Хуб, қар тараф қақиқати худро дорад, аммо як чиз мусаллам аст: ин ҷанги дақшатнок дар таърихи ду кишвар абадан нақши мазбут гузоштааст.
Имрӯз тамоми кӯдакони вйетнамӣ на забони русӣ, балки англисиро меомӯзанд. Духтарон орзу доранд, ки амрикои (асосан амрикоии вйетнамтабор)-еро вохӯранд, ки онқоро барои зисти доимӣ ба Амрико бубарад. Ин маънои онро надорад, ки дар кишвар акнун нисбати «русқо» (шӯравиқо) муомилаи бад ҷорӣ шудааст, на. Ин маънои онро дорад, ки Вйетнам мавзӯи муқовимати қарбиро бастааст ва акнун дарк кардаст, ки иқтисодиёт муқимтар аст. Чунин бояд мешуд ва ин дуруст аст. «Дар сиёсат дӯстони пайваста ва ё душманони пайваста вуҷуд надоранд. Дар сиёсат манфиатқои пайваста вуҷуд доранд». Зиёд тасдиқ шудааст, ки қамаи ин шиорпарокуниқои идеологӣ ва «дӯстӣ»-ву «душмании» абадӣ назди манфиатқои иқтисодӣ қеҷанд…
Азамат Дӯстов