Суннатҳои Наврӯзӣ

Наврӯз ва ҷашнгузории он яке аз суннатҳои писандидаи маъруфу машҳури тоҷикон мебошад, ки мақомаш дар адабиёти сердоманаи ғании классикӣ, фарҳанги рангину назаррабои мардуми даризабон тасвир ва ифодаи худро ёфтааст. Мардум, алалхусус, деҳқонон аз қадимулаём дар арафа ва рӯзҳои баҳорӣ – Наврӯзи бошукӯҳ таронахонӣ мекарданд, ҳамдигарро бо фаро расидани Cоли нав – Cари сол табрик гуфта, туҳфаҳо эҳдо менамуданд, русуми аҷоибро иҷро мекарданд. Дар тӯли солиёни муттамодӣ як идда мифу пешгӯиҳо низ арзи вуҷуд кардаанд, ки дар онҳо ҷаҳонбинӣ, арзу ниёз, дақиқназарӣ, орзуву омол ва кӯшишу ғайрати барзгарон, молдорон, косибон ҷиҳати рӯзгори осудаҳолона ифода гардидаанд. Мо мехоҳем танҳо роҷеъ ба баъзе шугун – пешгӯӣ ва фолу одоби халқӣ, ки марбути корҳои зироат сурат мегирифтанд, таваққуф намоем.
Мардумони Бухоро агар лаклакро, ки дар арафа ва рӯзҳои Наврӯзӣ аз ҷойҳои гарм парида меомад, аз пешаш медиданд, фоли нек мегирифтанд. Ба он муътақид буданд, ки корашон омад мекунад ва ба муроди дил хоҳанд расид. Мардум ба ашхосе, ки корашон омад кардааст, мегуфтанд:
- Ибӣ лаклака ап пешаш дидед?
Лаклак паррандаи зебою сафед, қосиди баҳору Наврӯз буда, рамзи хубию хушнӯдӣ қарор гирифтааст. Беҳуда нест, ки оид ба он шугуну тарона ва фолу пешгӯиҳо пайдо шудаанд:



Турна низ яке аз он паррандаҳое мебошад, ки ба мардум аз фаро расидани баҳор ва Наврӯзи дилафрӯз мужда меоварад. Деҳқонони мо аз рӯи ҳолатӣ парвози он, чӣ тавр омадани соли ҷадиди деҳқониро пешгӯӣ мекарданд, фоли нек мегирифтанд. Турнаҳо, ки бо низом парвоз мекарданд, агар баланд гузаранд, деҳқонон ба таҳлука меафтоданд, ки сол қимматӣ шуда, мардум азият хоҳанд кашид. Ва агар онҳо пасту мавзун ва хомӯш бигзаранд, мардум фоли нек мегирифтанд, ки зироаташон омад мекунад ва сол серҳосил мешавад ва рӯзгорашон осуда хоҳад шуд. Чунин ақидаҳо дар таронаҳои халқӣ ва мифу пешгӯиҳои мардумии оид ба паррандаҳо ифода ва инъикос ёфтаанд:


Мардуми водии Қаротегину Дарвоз фоле доштанд, ки тибқи он аввали баҳор ҳар касе бори аввал овози ғукро бишнавад, чашмонашро пӯшида, даст ба замин мениҳод. Ба дасташ сабза ояд, фоли нек мегирифт, ки сол серборон омада, зироати деҳқонӣ хуб нумӯъ мекунад, водиҳо сабзу хуррам гардида, рӯзгори мардум осуда мешавад. Ва агар ба дасти он шахс хок, санг, кулӯх меомад, фол нек намебаромад. Кас гӯё камризқ шуда, соли пешомад ҳам бефайзу баракат ва наҳс шуданаш аз эҳтимол дур набуд.
Дар водиҳои Қаротегин, Хатлон, Дарвоз ва Ҳисор ҳамин, ки пеш аз Наврӯз раъду барқ шуду борони аввали баҳорӣ ба боридан шурӯъ кард, яке аз аҳли хонавода чумчаро аз равзан ба бом мепартофт. Сипас, баромада, медид, ки чумча чӣ хел афтодааст. Чумча агар рӯяш боз афтода бошад, ин рамзи серборонӣ, серҳосилӣ, фаровонӣ ва файзу баракат буд. Чумча пару меафтод, одамон фоли бад мегирифтанд, ки сол камборишу хушк ва камҳосил меояд. Тибқи ин рамз пару мондани даҳони чумча рамзи хушк мондани даҳони мардум будааст.
Дар Самарқанд ва гирду навоҳии он одате буд, ки ҳангоми дидани тиру камони аввалин духтарҳо занҷири дарро мегазиданд, ки то соли оянда ва тиру камони дигар дандонҳояшон дард накунанд ва мисли занҷири дар устувору қавӣ бошанд.
Дар бисёр маҳалҳои кӯҳдоман, вақте ки раъду барқ шуда, борон борад, мардум, алалхусус, ҷавонон, ба чидани хорчу қӯзақарнӣ (қӯзақандӣ) мебаромаданд. Касе қузарқарнии аввалинро, ки пайдо кард, таронаи зайлро тараннум менамуд:


Бо тараннуми ин қабил таронаҳо одамон табиатро афзун карданӣ мешуданд. Тибқи ақидаи ниёгон хорчу қузақарнӣ махлуқи ҷондоре пиндошта мешуданд ва мардум мехостанд, бо ин роҳ ёрони онҳоро пайдо намоянд.
Баъзе солҳо баҳор сербориш шуда, зироат ва корҳои боғдорӣ осеб медид. Мардум барои пеши офати табиатро гирифтан дегдонро тафсонда оби боронро ба он мепошиданд. Чунин вонамуд мекарданд, ки гӯё пои боронро сӯхтаанд, то ки чанд мудате наояд.
Мардуми Қаротегин ва Дарвоз одате дошанд, ки он «домони офтобсӯзӣ» номида мешуд. Деҳқонон рӯзҳои аввали баҳори камофтоб ба писаре, ки дар фасли баҳор таваллуд шуда бошад, латаи кабудро дар дода мефармуданд, ки онро ба ҷои нури офтоб расидаи утоқ бимонад. Он лата бояд сӯхта хокистар мешуд. Бо ин маросим одамон гӯё домони офтоб, яъне абрҳоро месӯхтанд, ки дигар пинҳон нашаванд ва мардум аз пинҳоншавиашон азият набинанд.
Дар деҳоти водии Ҳисор дар ин маврид бачаҳо ба Офтоб муроҷиат мекарданд, ки:

Дар баъзе маҳалҳои дигар бачаҳо ба офтоб рӯ оварда чунин мегӯфтанд:

Дар Хатлон ва баъзе нуқоти дигари кишвар хурдтаракон дар ин маврид ба Офтоб мегуфтанд, ки:

Торонаи дигаре, ки дар он парастиши Офтоб ба таври возеҳ хеле равшан ифода ёфтааст, дар байни аҳолии шаҳри Бухоро муравваҷ буд, ки «Анҷило» номида мешуд. Ва инро ҳам баъди дилбазан шудани борони бемаврид бо мақсади ҳарчи зудтар аз таги абрҳо баромада, ба мардум гармӣ ато намдани Офтоб таранум менамуданд:

Дар кӯҳистони вилояти Сурхондарё ҳангоми бисёр боридани борон ва пешгирӣ намудани он аз лой кулча карда, дар танӯри тафсон хушк мекарданд. Хушк шудани лой гӯё ҳҳаворо мекушодааст ва бо ин Офтоб мебаромадааст. Дар ин маврид, тоҷикони ноҳияи Деҳнави Сурхондарё Офтобро ба навозиш ва суханони латиф даъват мекарданд:

Ба фикри мо чунин маросимҳо фарогири осори ақидаҳои қадимаи парастиши Офтоб буда, чунин таронаҳоеро ниёгони мо барои парастидан ва бузургдошти Офтобу Моҳтобро месуруданд, ки мо намунаҳои онҳоро дар «Авасто» мушоҳида мекунем. Чунин асарҳои мардумӣ ба мо ҷиҳати ба таври мутақобила тадқиқ ва барасӣ намудани осори боқимондаи қадимаи хаттӣ ва шифоҳӣ имконият медиҳанд.
Мардум соли сербориш дар водиҳои Қаротегин, Ҳисор ва Хатлонзамин аз ҳар хонаи аҳли деҳа орд ҷамъ карда, кулчаҳои хушк мепухтанд ва байни мардум қисм мекарданд.
Дар яке аз кӯчаҳои деҳа кундаҳоро оташ зада базм меоростанд ва дар атрофи гулхан мардум рақсу бозӣ менамуданд, кулчаҳо, ки гирд буданд, рамзи Офтоб ба шумор мерафтанд.
Дар водиҳои Қаротегин, Дарвоз ва Кӯлоб дар фасли баҳор борон
наборад, мардум ба таҳлука афтода, маросиме созмон медоданд, ки он «Ашаглон» номида мешуд. Ин маросимро тоҷикони шимолӣ, алалхусус, вилояти Суғд ва баъзе деҳаҳои водии Зарафшон, сокинони Самарқанд, вилоятҳои Қашқадарё ва Сурхондарё «Сусхотун» меномиданд. Ҳангоми иҷрои маросим мардуми Хатлонзамин таронаи зайлро месуруданд:
Г
-ро тараннум менамуданд.
Дар байни мардум бисёр шугуну пешгӯӣ ва фолу одатҳо мавҷуданд, ки онҳо ба фаслҳои сол муталлиқ буда, қобили таҳқиқу баррасии махсус мебошанд. Масалан, деҳқонон дар натиҷаи мушоҳидаҳои тӯлонӣ муқаррар кардаанд, ки агар дар чилла борон биборад, зимистон бардавом шуда, сербарфу сард меояд. Аз ин рӯ, мардум гуфтаанд:

Деҳқонони Самарқанд мушоҳида кардаанд, ки тирамоҳ барги дарахтон аз поён зард шуда ояд, зимистон сард меояд ва агар барги дарахтон аз боло зард шаванд, ин ба он далолат мекард, ки зимистон гарм мояд.
Фолу пешгӯиҳои халқӣ хеле доманадор буда, таҳқиқу баррасии онҳо барои донишмндони ақоиди давраҳои қадима, ҷаҳонбиниву афкори фалсафии ибтидоӣ аз аҳамият орӣ нестанд. Онҳо хеле ҷолиби диққатанд, ки дар тӯли қарнҳо эҷод шуда, кайфият ва таҷрибаи рӯзгори ниёгонро ҳамаҷониба акс намудаанд. Аз ин рӯ, ба таври густурда тадқиқ намуданашон аҳамияти боризи илмӣ ва маданию маърифатӣ дорад.