Кӣ ва чаро аз ҷоизаи нобел даст кашид?

Ба ҳама сокинони сайёра окшор аст, ки бонуфузтарин ва гаронтарин муокофт Ҷоизаи нобелӣ буда, барои дастовардҳои назаррас ва саҳми арзанда дар соҳаҳои физика, химия, физиология ё тиб, адабиёт, таҳкими сулҳ ва иқтисод тақдим мегардад. Ҷоизаи мазкур тибқи васияти олим ва ихтироъкори шведӣ Алфред Бернхар Нобел (1833-1896) таъсис ёфта, ҳар сол ба олиме ё гурӯҳи олимон ва ё муассисае супорида мешавад. Аз вақти таъсиси ин ҷоиза то ба имрӯз хеле кам иттифоқ афтодааст, ки олиме барандаи ду Ҷоизаи нобелӣ гашта бошад. Бояд ёдовар шуд, ки Ҷоизаи нобелиро ҳамагӣ чор нафар - Мария Кюри (физика, 1903 ва кимиё, 1911), Лайнус Полинг (кимиё, 1954 ва сулҳ, 1962), Ҷон Бардин (физика, 1956 ва 1972) ва Фредерик Сенгер (кимиё, 1958 ва 1980) думаротибагӣ ба даст овардаанд. Дар баробари ин кам нестанд олимони маъруфе, аз ҷумла Димитрий Менделеев, Людвиг Болсман, Арнолд Зоммерфелд, Абрам Иоффе, Петр Лебедев, Гилберт Люис, Леонид Манделштам, Александр Гурвич, Паул Валден, Михаил Свет, Александр Фрумкин, Леон Орбели, Ефим Лондон ва дигарон, ки ба дастоварду кашифётҳои бузург ноил гардида, ба дарёфти ҷоизаи мазкур шарафёб нашудаанд.

Ҳамчунин, донишмандону ходимони ҷамъиятию сиёсие низ ҳастанд, ки аз гирифтани Ҷоизаи нобелӣ худдорӣ карданд. Баъзеҳо бо далелҳои барои худашон мантиқӣ аз ин ҷоиза ихтиёрӣ даст кашиданд ва баъзеи дигар бо фишори низомҳову сарварони сиёсӣ ногузир буданд, ки онро нагиранд.

Аввалин нафаре, ки аз гирифтани Ҷоизаи нобелӣ ба таври ихтиёрӣ даст кашидааст, нависандаи номвари рус Лев Николаевич Толстой (1821-1910) буд. Вай дар синни 78-солагӣ аз тарафи Академияи илмҳои Русия барои дарёфти ин ҷоиза пешбарӣ гардид. Агар нависанда аз гирифани он худдорӣ намекард, он гоҳ Толстой дар рӯйхати барандагони мукофот кӯҳансолтарин маҳсуб меёфт. Ёдовар шудан бам маврид аст, ки то имрӯз калонсолтарин («рекордсмен») барандаи Ҷоизаи нобелӣ иқтисоддони рус ва яҳудитабори ИМА Леонид Соломонович Гурвич (1917-2008) буда, онро дар синни 90-солагӣ гирифтааст. Ҳолати баръакс, ҷавонтарин дорандаи ин ҷоиза ҳомии ҳуқуқи ҷавонон, ҷавондухтари покистонӣ Малола Юсуфзай (тав. 1997) буда, ба дарёфти он дар синни 17-солагӣ мушарраф гардидааст.

Толстой аз Ҷоизаи нобелӣ шахсан даст накашида, дар ин маврид басо хуб муомила кардааст. Ӯ 8 октябри соли 1906 ба дӯсташ, нависандаи финӣ Арвид Ярнефелт нома ирсол карда, аз вай хоҳиш менамояд, ки ба ҳамкасбони шведиаш расонад, то ба Толстой ҷоиза дода нашавад. Толстой дар ин нома тахминан чунин навиштааст: «Кӯшише кун, ки ин ҷоиза ба ман тақдим нагардад». Дар натиҷа, дар соли 1906 Ҷоизаи нобелии адабиётро шоири итолиёвӣ Ҷозуэ Кардуччи (1835-1907) гирифт. Сабаби асосии аз ҷоиза даст кашидани Толстой пул буд. Зеро адиби шинохта ва муаллифи романи машҳури «Ҷанг ва сулҳ» дарёфта буд, ки Ҷоизаи нобелӣ қабл аз ҳар чизи дигар маблағ аст ва Толстой пулро бузургтарин бадбахтии башар меҳисобид.

На танҳо ин адиби машҳури рус, балки файласуф ва нависандаи маъруфи фаронсавӣ Жан-Пол Сартр (1905-1980) низ аз қабули Ҷоизаи нобелӣ ихтиёрӣ даст кашид. Ҷоизаи нобелӣ дар бахши адабиёт соли 1964 ба Сартр «барои ғояҳои бузург дар асар кардани озодиҳои рӯҳӣ ва ҷустуҷӯҳои ҳақиқати эҷодӣ, ки дар замони муосир таъсири зиёд доранд» тақдим гардид, аммо вай аз гирифтани ҷоиза худдорӣ намуд. Файласуф меҳисобид, ки ҷоиза ба озодии ӯ - муҳимтарин фаҳмиш дар фалсафаи Сартр зарари бағоят бузург мерасонад. Маҳз ҳамин сабаби ғайриодиро адиб ва файласуфи номвар 23 октябри соли 1964 дар шаҳри Париж, дар аризаи худ баён намуд. Вай худи ҳамон сол тамоми ҷомеаи ҷаҳониро, хусусан бо баёнияи аз адабиёт рафтани хеш дар ҳайрат гузошт. Сартр изҳор дошт, ки ададбиёт - ин як чизи сунъӣ барои аз нав барқароршавии ҷаҳон аст.

Ҳамзамон, ин файласуф дар бораи Ҷоизаи нобелӣ мегуфт, ки ҷоизаи мазкур аввалан барои адибони Ғарб пешбинӣ шудааст ва баъдан, барои «шӯришгарон»-и Шарқ. Сартр чунин меҳисобид, ки ин ҷоизаро танҳо як гурӯҳе дарёфт мекунанд, ки зидди ин ё он сиёсатанд. Аммо адибони лаёқатманду шоиста дар ҳеҷ замоне онро ба даст намеоранд.

Чанде қабл аз Сартр, яъне соли 1958 нависанда, шоир ва тарҷумони шӯравӣ Борис Леонидович Пастернак (1890-1960) «барои хизматҳои шоиста дар рушди насри рус» ба дарёфти Ҷоизаи нобелии адабиёт мушарраф гардид. Аммо, вай ногузир буд, зери фишори давлати ИҶШС аз қабули ҷоиза ихтиёрӣ даст кашад. Ҳарчанд, ин ҷоиза ба адиб, барои романи «Доктор Живаго», ки дар хориҷ аз ИҶШС интишор ёфта буд, эҳдо гардид, вале Ҳокимияти Шӯравӣ, монеъ шуд, ки Пастернак ҷоизаро нагирад. Зеро ҳукумат нашри ин романро аз нигоҳи идеологӣ зараровар медонист.

Сарнавишти Борис Пастернак баъд аз 12 сол дар ҳаёти нависанда ва драматурги дигари шӯравӣ Александр Исаевич Солженитсин (1918-2008) айнан такрор шуд. Драматург ва публитсисти маъруф Солженитсин дар давлатҳои ИҶШС, Швейтсария, ИМА ва Россия зиндагӣ, фаъолият ва эҷод кардааст. Вай соли 1970 «барои пайдо кардани қувваҳои ахлоқӣ дар анъанаҳои адабиёти бузурги рус» Ҷоизаи нобелиро дар бахши адабиёт ба даст овард. Аммо Ҳокимияти Шӯравӣ ба Солженитсин иҷозат надод, ки дар маросими ҷоизасупорӣ ширкат варзад ва ӯ маҷбур буд аз қабули ҷоиза даст кашад.

Сабаби асосии монеагии ҳукумати ИҶШС ба сафари адиб ба шаҳри Стокҳолм он буд, ки Ҳокимияти Шӯравӣ аз баргаштани Солженитсин ба кишвар хавф дошт. Ин хавф баъд аз эътирофи байналхалқӣ пайдо кардани эҷодиёташ Солженитсинро дунболагирӣ мекард. Ҳамин аст, ки соли 1971 тамоми дастнависҳои адиб мусодира гардида, каме баъд нобуд карда шуданд. Китоби «Галаҷазираи ГУЛАГ»-и нависанда дар шаҳри Париж интишор ёфт, ки дар бораи лагерҳои шӯравии даврони сталинӣ нақл мекунад ва муносибати бади давлатро бо адиб нишон медиҳад. Ӯ ба хотири нашри ин асар хоини ватан эълон гардид ва аз кишвар бадарға карда шуд. Бо вуҷуд ин, Солженитсин 10 декабри соли 1974 ҳам Ҷоизаи нобелии адабиёт ва ҳам дипломи онро қабул намуд.

Яке аз сиёсатмадорони машҳури ҷаҳон, сиёсатмадор ва дипломати ветнамӣ Фан Дин Кхай (тахаллусаш Ле Дик Тхо, 1911-1990) буда, барои фаъолияти сиёсиаш дар Ветнами Шимолӣ ва ҳалли низоъҳои ҳарбӣ дар Ветнам соли 1973 Ҷоизаи нобелии сулҳро ба даст овардааст. Ӯ дар аксар гуфтушунидҳои бисёрсолаи байни намояндагони Ветнами Шимолӣ ва Ветнами Ҷанубӣ, ки дар натиҷа 27 январи соли 1973 дар шаҳри Париж Созишнома оид ба оташбас ва истиқрори сулҳ ба имзо расид, ҳайати Ветнами Шимолиро роҳбарӣ мекард. Фан ҷоизаи мазкурро якҷоя бо котиби давлатии ИМА Ҳенри Киссинҷер «барои ҳамкориҳо дар ҳалли низоъҳои Ветнам» ба даст оварданд. Вале Фан аз қабули ҷоизаи мазкур худдорӣ намуда, гуфт: «ҳоло дар Ветнам ҷанг ба анҷом нарасида, ҷоиза аллакай эҳдо шудааст». Зеро ёдовар шудан ба маврид аст, ки муноқишаи ҳарбӣ дар Ветнам то ду соли баъд аз тақдими ҷоиза идома ёфт.

Таърих гувоҳ аст, ки баъзе омилҳои субъективии сиёсӣ монеаи ба даст овардани Ҷоизаи нобелӣ барои бархе аз олимони олмонӣ гардида буданд. Масалан, биохимикҳо Рихард Кун (1900-1967) ва Адолф Иоганн Бутенандт (1903-1995) ва инчунин, бактериолог Герхард Паул Домагк (1895-1964), бинобар сабаби аз ҷониби Олмони фашистӣ таъқиб шудан, маҷбур буданд, ки аз қабули ин ҷоиза даст кашанд.

Соли 1936 Фонди Нобел Адолф Ҳитлерро ба ғазаб овард, зеро фонд Ҷоизаи нобелии сулҳро ба патсифисти олмонӣ Карл фон Осетский (1889-1938), ки ӯ Ҳитлер ва миллатгароиро ба таври оммавӣ муҳокима карда буд, тақдим намуд. Барои пешгирии чунин ҳолатҳои «ғайриинтизор» Ҳитлер 31 январи соли 1937 фармони манъ кардани шаҳрвандони Олмон аз қабули Ҷоизаи нобелиро ба имзо расонид. Дар асоси ин фармон олимон - Рихард Кун, Адолф Бутенандт ва Герхард Домагк, ки таносубан барои дастовардҳои зерин: «тадқиқотҳо оид ба каротиноидҳо ва витаминҳо» (1938), «тадқиқи ҳормонҳои ҷинсӣ» (1939) ва «кашфи эффекти зиддибактерии пронтозил» (1939) Ҷоизаи нобелии физиология ва тибро ба даст оварда буданд, қабул карда натавонистанд. Вале, баъд аз хотимаи Ҷанги дуюми ҷаҳон ҳар сеи ин олимон диплом ва медалҳои хешро (ба истиснои маблағ) ба даст гирифтанд.

Далели аҷиб он аст, ки бо вуҷуди ин қадар зид будану монеашавиҳо, баъзеҳо мехостанд, Адолф Ҳитлер бо Ҷоизаи нобелӣ сарфароз гардонида шавад. Зеро яке аз парламентарҳои шведӣ соли 1939 номзадии Ҳитлерро барои дарёфти Ҷоизаи нобелӣ пешбарӣ намуд, вале ин пешниҳоди ӯро қабул накарданд.

Ҳамин тавр, аз замони таъсис то ба имрӯз ин ҷоиза бузургтарин ва бонуфузтарин ҷоизаи сатҳи ҷаҳонӣ буда, дар тақими он низ иштибоҳҳои зиёде рух медиҳад. Ҳарчанд, тибқи васияти Алфред Нобел Фонди Нобел ҳангоми интихоби номзад барои дарёфти ҷоиза ҳуқуқ надорад, ки ҷинс, синну сол, рангу пӯст, бовару эътиқод ва меҳану миллати номзадро ба эътибор гирад, вале ин ҳама на ошкоро, балки пинҳонӣ пурра ба инобат гирифта мешаванд. Зеро дар мамолики гуногуни олам ҳазорон олимон бо кашфиёту дастовардҳои назаррас шуҳрати ҷаҳонӣ касб кардаанд, вале ба дарёфти ин ҷоиза шараёб нагардидаанд. Дар баробари ин, номзадии бисёре аз ин олимон барои ба даст овардани Ҷоизаи нобелӣ дар соҳаҳои мухталиф ба маротиб пешбарӣ шуда, бе натиҷа анҷом ёфтааст. Масалан, барои дарёфти Ҷоизаи нобелӣ номзадии А.Зоммерфелд 81 маротиба, исми З.Фрейд 32 бор, Г.Люис - 30, М.Твен - 9, М.Ганди - 5, В.Вакслер - 5, А.Гурвич - 4, Н.Боголюбов - 3, А.Арбузов - 3, В.Бехтерев - 3, П.Лебедев - 2, Е.Завойский - 2, Л.Обери - 2 ва И.Догел 2 бор пешбарӣ гардидааст. Аз номи ин олимону донишмандон маълум аст, ки аксарашон шаҳрвандони Россияи подшоҳӣ ё ИҶШС буда, сабаби шарафёб нагардидани онҳо ба ҷоизаҳои нобелӣ ба сиёсат рабт дорад. Зеро мухолифатҳои сиёсӣ боиси мухолифати дигар соҳаҳо гардида, ба рушди бемайлони онҳо, ҳатто дар интихоби номзад барои дарёфти Ҷоизаи нобелӣ халал мерасонад. Аз ин рӯ, гуфтаи яке аз физикҳои намоёни шӯравӣ ва барандаи Ҷоизаи нобелии физика дар соли 1978 П.Л. Капитса (1894-1984), ки номзадии ӯ барои ба даст овардани ин ҷоиза 13 маротиба пешбарӣ гардида буд, ба маврид аст: «Сарфи назар аз тағйиротҳои бузург дар ҳаёти илмии башар, як чиз - Ҷоизаи нобелӣ - бетағйир боқӣ мондааст. Имрӯз аҳамияти он як чизи маъмулӣ гардидааст…».