МУЪҶИЗАИ ТОҶИКИСТОН

Боре бо як нафар дӯстам, ки зодаи Бадахшон, маъруф ба Боми ҷаҷон аст, сари як пиёла чой нишаста, суҷбат мекардем. Ҷамон дам занги телефони ҷамроҷаш баланд шуд. ӯ аввал ба рақам синчакунон назар карду баъд узрхоҷона гуфт:
— Бубахшед, ман ҷоло бо забони шуғнонӣ гап мезанам.
Бо касе гарму ҷӯшон аҷволпурсӣ карду ба сухани ӯ гӯш дод. Баъд телефонро хомӯш намуду ба ҷайб гузошт.
— Ту чаро одамонро таҷқир мекунӣ? – рӯ овардам ба вай.
— Ман касеро таҷқир накардаам, — ҷайратзада посух дод ӯ.
— Пас чаро ту барои бо забони модарӣ гап задан аввал узр мепурсӣ? Оё ин гуноҷ аст? Магар узрхоҷӣ дар ин маврид таҷқири дигарон нест?! Забони модарӣ барои ҷар кас азиз, гузашта аз ин, муқаддас аст ва ӯ ҷақ дорад бо ин забон ҷар қадар ва дар ҷар куҷо ҷарф занад. Ин қарз ва шарафи ҷар инсон аст.
Дӯстам шармиду бетакаллум шуд. Барои вораҷонидани ӯ ин мисраъҷоро аз шеъри устоди зиндаёд Мӯъмин Қаноат бар забон рондам:
Форсӣ гӯӣ, дарӣ гӯӣ варо,
Ҷарчӣ мегӯӣ, бигӯ.
Баҷри ман танҷо забони модарист,
Ҷамчу шири модар аст.
Ҷамсуҷбатам маънидорона ба ман нигаристу ин байти Нодири Нодирпурро аз шеъри ба Муҷаммад Иқбол бахшидааш хонд:
Гар дигар бор аз биҷишт оӣ фуруд,
Кай ба ҷуз шеъри дарӣ хоҷӣ суруд?
Мо бо нишони якдигарфаҷмию ризоят даст ба ҷам додем.
Мо, тоҷикон, низ барҷақ бояд аз Кирдигор шукргузор бошем, ки бароямон чунин забони бузург, дар ғановат камназир, шевою гӯшнавоз, забони биҷиштиро насиб гардонидааст. Дар миёни забонҷои ҷаҷон бегумон кам лисоне ҷаст, ки бо он бад-ин миқдор шоҷкориҷои адабию илмӣ офарида шуда бошанд.
Тоҷикистон ҷамеша мамлакати сермиллат ва чунончи дар замони Шӯравӣ мегуфтанд, «интернатсионалӣ» буд ва ҷамчун диёри меҷмоннавоз шуҷрат дошт. Ва дар миёни намояндагони миллатҷои гуногун ашхоси кам набуданд, ки ба забони тоҷикӣ эҷтиром мегузоштанд ва онро ба дараҷаи аъло медонистанд. Баъзеи онҷоро ман дидаю аз суханрониҷояшон лаззат бурда будам. Силсила Бону, ҷамсар ва ҷамсафи устод Абулқосим Лоҷутӣ, ки дар тӯли 30 сол нуҷ ҷилди «Шоҷнома»-и безаволи Абулқосим Фирдавсиро ба тоҷикӣ тарҷума намуда буд, профессор Людмила Успенская, ки якҷо бо Муҷаммадҷон Раҷимӣ луғати тоҷикӣ-русӣ тартиб додааст, Мирра Явич, мутарҷими афсонаҷои халқи тоҷик, аз ҷумла «Бузаки ҷингилапо», Клавдия Благовешенская – Улуғзода, ҷамсари устод Сотим Улуғзода, донишманди адабиёти шифоҷии тоҷик ва дигарон аз ҷумлаи ҷамин гуна ашхосанд.
Тавре мегӯянд, «Забон донӣ – ҷаҷон донӣ». Бо дарназардошти ин нукта Президенти Ҷумҷурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҷмон ҷамеша таъкид мекунанд, ки дар замони мо донистани забонҷо, аз ҷумла русию англисӣ шарти муҷим аст, алалхусус барои ҷавонон.
Ҷамзамон, ин нуктаро ҷам бояд ба инобат гирифт, ки дар Тоҷикистон ба ғайр аз забони умумидавлатӣ боз чандин забонҷои дигар мавҷуданду амал мекунанд. Дар Бадахшон забонҷои язғуломӣ, шуғнонӣ, рӯшонӣ, ринӣ, вахонӣ, дар вилояти Суғд – забони яғнобӣ, ки аз қаъри асрҷо то замони мо расидаанд. Доираи истифодаи ин забонҷо нисбатан маҷдуд бошад ҷам, масалан забони ринӣ забони фақат як деҷа аст (?!), аммо онҷо ҷамоно зиндаю побарҷо ва фаъоланд. Магар ин муъҷизаи этнографӣ нест?!
Солҷои 2019-2021 дар Тоҷикистон Солҷои рушди деҷот, сайёҷӣ ва ҷунарҷои мардумӣ эълон шудааст. Воқеан, Тоҷикистон бо табиати назаррабо, кӯҷҷои сар ба фалаккашида, кӯлҷои мусаффою рӯдҷои шодоб, ёдгориҷои таърихӣ, меваҷои шаҷдбораш барои хориҷиён ҷолиб аст. Агар онҷо донанд, ки Тоҷикистон дорои боз чунин як муъҷиза- серзабонӣ мебошад, таваҷҷуҷашон, билхоса диққати забоншиносону лаҷҷашиносон ба мамлакати мо ба маротиб меафзояд.
Доир ба забонҷои помирию яғнобӣ олимони ҷаҷон асарҷои зиёд таълиф намудаанд. Ҷатто луғати яғнобӣ-русӣ вуҷуд дорад. Яке аз яғнобшиносони оламшумул профессор Алберт Леонидович Хромов буд.
Боре дар як маҷфил дар маркази фарҷангӣ ман шоҷиди суҷбати ӯ бо чанд марди пиронсоли яғнобӣ гардидам. Мӯйсафедон ба ӯ чизеро бо забони модариашон қисса мекарданду устод бо завқ механдид, баъд ӯ дар посух чизе мегуфту хандаи ҷамсуҷбатонаш баланд мешуд.
Ҷанӯз соли 1870, чунончи Абдураҷмони Мустаҷир дар «Сафарномаи Искандаркӯл»-аш менависад, узви экспедитсияи илмии Зарафшон забоншинос А. Кон дар роҷ бо чанд яғнобӣ шинос шуда, бори аввал тахмин мекунад, ки забони онҷо як шохаи забони қадимии суғдист.
Устод Айнӣ гаштаю баргашта таъкид менамуданд, ки лаҷҷаю шеваҷо сарчашма ва манбаи беохири пурғановат сохтани забони адабианд. Воқеан, агар мо сомеъи бодиққат бошем, дар лаҷҷаю шеваҷои манотиқи гуногун вожа, калима ва ибораҷоеро мешунавем, ки бешак сазовори ворид гаштан ба забони адабӣ ҷастанд. Чанд мисол меорам.
Ман зода ва парвардаи водии зарбахшу хуршедии Вахш ҷастам, ки он ҷо одамон аз ҷамаи гӯшаю канори Тоҷикистон маскунанд, бачагию наврасиам он ҷо гузашта, мактаби миёнаи рақами 1-умро хатм намудам. Ёдам ҷаст, ҷар сол ба дидорбинии мо аз деҷаи аҷдодиамон – Рарз, воқеъ дар болооби Зарафшон модаркалонам, бибӣ Каромат меомад. Ва агар мо- се акаю додари он замон ҷанӯз хурдсол байни худ муноқиша мекардем, ӯ сарзанишкунон мегуфт: «Уштулум накунед!». Аввало фикр мекардам, ки ин калима сирф лаҷҷавист, зеро аз забони ягон каси дигар нашунида будам. Лекин бо мурури вақт донистам, ки калимаи «уштулум» дар адабиёти классикии мо, аз ҷумла устод Рӯдакӣ, Ҷаким Фирдавсӣ, Ҷоқонии Шервонӣ, Мирзо Бедил, Мавлоно Ҷомӣ, ҷамчунин, «Анвори Суҷайлӣ», «Таърихи Табарӣ» ба маънои «хархаша», «дуруштӣ», «ҷанг» фаровон истифода шудааст. Инчунин, аз забони одамони одии деҷаи Рарз ман калимаю ибораҷоеро мешунидам, ки ба назари аввал сирф китобӣ менамоянд. Масалан, «ройгон», «муттако», «бетакаллум шудан», «тақозо» ва ғайра.
Дар як шеъри Қутбӣ Киром бо як калимаи бароям нав дучор омада будам: «синҷор». «Домод парда аз рӯйи синҷор мекашад». Бо мурури замон маълумам гашт, ки ин калима ба маънои «арӯс», «келин» дар лаҷҷаи мардуми Даштиҷум ҷамеша роиҷ будаасту ҷаст. Чӣ қадар зебо ва аз ҷама муҷимаш тоҷикона.
Дар охири солҷои 70-уми асри гузашта дар рӯзномаи «Маориф ва маданият» (саромади ҷафтавори «Адабиёт ва санъат» ва рӯзномаи «Омӯзгор») мақолаи рӯзноманигори шинохта Мулло Боқӣ дар мавзӯи баҷрабардорӣ аз лаҷҷаҷою шеваҷо ва забонҷои шартан ба ном кӯчак чоп шуд. Муаллифи нуктасанҷ як мисоли аҷибе оварда буд. Калимаи русии «ужин» ҷамчун «хӯроки бегоҷирӯзӣ» тарҷума мегашт ва ҷоло низ бисёр вақт ҷамин хел мегӯянд. Мулло Боқӣ навишта буд, ки дар забони яғнобӣ калимаи «шом» ё «шомӣ» ҷаст. Он айнан маънои «ужин»-ро медиҷад: «шомӣ хӯрдам» («я поужинал»). Магар ин беҷтар нест ба ҷойи ибораи сохтаи «хӯроки бегоҷирӯзӣ»?!
Мо дар замоне зиндагӣ мекунем, ки раванди ҷаҷонишавӣ торафт қувват мегираду вусъат меёбад. Ҷаҷонишавӣ яз як тараф ба ҷамгироии давлатҷо ва халқҷо мусоидат мекунад, вале аз тарафи дигар пайомадҷои манфӣ низ дорад. Хатари ҷиддии гум шудани асолати миллӣ ва аз байн рафтани бисёр забонҷо аз ҷумлаи ҷамон пайомадҷои ногуворанд. Ҷоло аз 6000 забони дунё 3000 забон зери хатари маҷвшавӣ қарор доранд
Сарвари давлатамон муҷтарам Эмомалӣ Раҷмон бо дурбинии ба эшон хос моро аз ин ҷушдор медиҷанд ва барои таҷким додани забони давлатӣ пайваста даъват ба амал меоранд. Дар робита ба ин бояд дар ёд дошта бошем, ки забонҷои помирию яғнобӣ ба дастгирӣ бештар ниёз доранд, зеро хатари нестшавӣ бештар ба забонҷои ба ном кӯчак таҷдид дорад. Агар дар замоне ки техникаю технологияҷо ба авҷи аълои тараққиёт расидаанд, Интернет фарогир аст, ин забонҷо, ки аз гирдоби таърихи тӯлонӣ аз насл ба насл гузашта зинда мондаанд, ин мӯъҷиза аз байн равад, наслҷои оянда нисбат ба мо чӣ мегуфта бошанд?
Барои ҷамин олимони забоншинос, муаррихон, мардумшиносон, аҷли адаб, кинобардорон бояд ҷама тадбирҷоро бо истифода аз имкониятҷои замони рушди бемонанд андешанд, то ин забонҷо побарҷо монанд. Онҷо сарвати маънавии моянд, бисёрзабонӣ, ки ҷамагон худианд, бояд мояи ифтихори ҷамаи мо бошанд.
Агар гулдаста аз гулҷои рангоранг сохта шавад, он боз ҷам зеботару хушбӯйтар мегардаду қиматаш дучанд меафзояд.